ZNACZENIE I HISTORIA BOSKICH MAŁŻONEK AMONA

W okresie Nowego Państwa (1539/1500-1069 p.n.e.) tytuł "małżonki boga" nosiły często wielkie małżonki królewskie i księżniczki. Później, od Trzeciego Okresu Przejściowego (1069-657 p.n.e.) aż do czasów saickich (XXVI dynastia - 664-525 p.n.e.), należał on do dziewic oddanych w służbę Amonowi. Podstawową funkcją teologiczną "boskich adoratorek" było zapewnienie kosmogonicznej prokreacji poprzez związek z bogiem pierwotnym. Dlatego też nazywano je niekiedy "ręką boga". Już za życia Ahmes Nefertari tytuł "boskiej małżonki" został przekazany jej córkom lub synowym. Wydaje się, że od połowy XVIII dynastii nie nadawano go już księżniczkom, lecz kapłankom spoza rodziny królewskiej, jakkolwiek nie było to regułą absolutną. Noszą go ponownie niektóre królowe i księżniczki okresu Ramessydów, lecz nie wiemy, jakie kryteria decydowały o ich wyborze bądź nominacji. Ogólnie można powiedzieć, że w czasach Nowego Państwa, kiedy tytuł brzmiał zawsze "boska małżonka Amona", nie wszystkie królowe matki były "małżonkami boga" i nie wszystkie "boskie adoratorki" były matkami króla. Jako małżonki Amona, niewiasty noszące ten tytuł identyfikowane były z boginią Mut. Wśród epitetów "boskich adoratorek" pojawiają się też określenia "córka boga" albo "córka Amona". Pierwowzorem tego pojęcia była bogini Tefnut, gwarantująca prokreację córka Atuma. W ich tytulaturze pojawiają się nawet określenia dotyczące ich aspektów zmysłowych, np. "pani wdzięku", "słodka miłością" czy "wielka miłością", "(ta) o pięknej twarzy", "(ta) która zaspokaja boga swą urodą", "urocza" albo też "władczyni wszystkich kobiet". Niektóre z tych epitetów przypisywano także boginiom oraz królowym nie noszącym tytułu "boskiej małżonki". Biorąc udział w obrzędach kultowych, "małżonki Amona" wykonywały podobne czynności rytualne jak inne kapłanki, przede wszystkim śpiewały i grały na sistrum. Przedstawiane też były w momencie puryfikacji przed wejściem do świątyni. Ich specyficzne zadania, wykonywane pospołu z "ojcami boga" i innym wyspecjalizowanym personelem, to udział w rytuałach służących zachowaniu świata, tak ludzkiego, jak boskiego. Wzywały więc bogów, by zechcieli przyjąć posiłek wieczorny, współuczestniczyły w magicznej ceremonii niszczenia wroga poprzez palenie jego figur, przenosiły skrzynki ze świętymi tkaninami, brały udział w niektórych epizodach uroczystości pogrzebowych itd. Znaczenie religijne i polityczne "boskich małżonek Amona" wzrosło znacznie po upadku Nowego Państwa, w I tysiącleciu p.n.e. Funkcję tę pełniły wówczas przez kilkaset lat dziewice królewskiego rodu, tworzące w Tebach prawdziwe dynastie równoległe do dynastii królewskich. Władcy rezydowali w tych czasach przeważnie na północy kraju. Każda z kolejnych "małżonek" adoptowała swoją następczynię i w ten sposób zapewniała ciągłość urzędu. Najczęściej ciotka adoptowała swoją bratanicę. Ze względu na intensywne w tym okresie kontakty Egiptu z Azją Zachodnią, gdzie częste były przypadki "prostytucji religijnej", pojawiają się próby podobnej interpretacji roli "boskich małżonek" w Egipcie. Nie potwierdzają tego jednak żadne źródła egipskie, mimo, że wśród epitetów dziewiczych małżonek boga powtarzają się takie określenia, jak "ta, która łączy się z bogiem", "ta, która jednoczy się z bogiem", "ta, która jednoczy się z członkami boga", a reliefy ukazują je niekiedy w intymnym zbliżeniu z bogiem. Sceny przedstawiają Amona i jego "małżonkę" patrzących sobie w oczach, ocierających się biodrami albo też Amona podającego partnerce znak życia - symbol ich połączenia - i mówiącego "moje serce jest wielce uszczęśliwione", nie są pozbawione zmysłowości. Jeden z zachowanych posążków ukazuje nawet Amenirdis I, "boską małżonkę" z czasów XXV dynastii, siedzącą na kolanach Amona. Podstawową funkcją córek królewskich pełniących tę funkcję było więc "zaspokajanie boga". Nie zmienia to faktu, że sprawowały one prawie niepodzielną władzę na terenie Teb i były ważnym instrumentem politycznym króla rezydującego w Memfis lub Sais. Kiedy córka kuszyckiego władcy Kaszty, Amenirdis I, została zaadoptowana przez Szepenupet I, córkę Osorkona III, władza nad Tebami przeszła w ręce kobiet spokrewnionych z władcami XXV dynastii. Niczym faraon, wpisywały one swoje imiona w kartusze, a w ich tytulaturze pojawiają się typowe dla królów epitety: "Pani Obydwu Krajów" czy "Pani Pojawień". Fundowały też one budowle sakralne, na ścianach których przedstawione są w reliefie, gdy spełniają funkcje rytualne typowe dla władcy. Niektóre z tych świątyń były fundowane pospołu przez "małżonkę Amona" i panującego faraona. Niektórzy dostojnicy państwowi poczuwali się do obowiązku podkreślania swej podwójnej lojalności nawet w inskrypcjach wykuwanych na powierzchni ich własnych posągów. Jedno ramię przedstawionej postaci zdobi wówczas kartusz króla, drugie zaś kartusz "boskiej małżonki". Kaplice grobowe "boskich adoratorek" z czasów dynastii kuszyckiej (728/16-656 p.n.e.) wybudowane zostały w obrębie świątyni grobowej Ramzesa III w Medinet Habu. Funkcje rytualne boskich dziewic krwi kuszyckiej zostały rozszerzone o wszystkie obowiązki króla związane z kultem. Mogły więc adorować boga, składać ofiary (w tym również ofiarę w postaci figurki bogini prawdy i ładu, Maat), uczestniczyć w rytuale fundacji świątyń, a nawet odbywać typowe dla faraona święto sed, tj. jubileusz panowania. "Boskie adoratorki" tego okresu utzrymywały w Tebach ogromny dwór, na czele którego stał marszałek. Towarzyszy on często kapłance w scenach wyrzeźbionych na ścianach świątyń, a za panowania dynastii następnej, tzw. saickiej (XXVI dynastia - 664-525 p.n.e.) pojawia się u jej boku prawie zawsze, niczym "Ka" królewskie u boku faraona. O znaczeniu dostojników zawiadujących posiadłościami królewskich córek w służbie Amona świadczy fakt, że ich grobowce należą do najbardziej okazałych w nekropoli tebańskiej (np. grobowce Pabasy, Aby, Anchhora i innych). Do sztabu urzędników zarządzających dobrami "boskiej małżonki Amona", należały również kobiety, które pozostawiły po sobie olbrzymie grobowce. Są one dowodami, że kobiety te z racji pełnienia stanowiska dysponowały - podobnie jak ich męscy odpowiednicy na wysokich stanowiskach - pokaźnymi dochodami. Apogeum potęgi "boskich małżonek Amona" przypada na okres panowania dynastii wywodzącej się z Sais, która objęła rządy po Kuszytach. Przekazanie tego urzędu córce Psametyka I (664-610 p.n.e.) Nitokris, wówczas jeszcze małoletniej, odbyło się na drodze dyplomatycznej. Zaadoptowały ją "z radością" córki królów kuszyckich, Szepenupet II i wyznaczona już jej następczyni Amenirdis II. Zachowana część kamiennej steli, na której wyryto tekst relacjonujący adopcję Nirokris, zawiera m.in. listę darowizn, przede wszystkim w nieruchomościach, jakie z tej okazji król i dostojnicy (ci ostatni zapewne nie całkiem dobrowolnie) przyznali dziewczynce królewskiego rodu, wyrwanej z rodzinnego domu, przesiedlonej daleko na południe kraju i zmuszonej do wiecznego dziewictwa. W różnych częściach Egiptu otrzymała ona łącznie 900 hektarów ziemi, natomiast dostojnicy i kapłani różnych świątyń mieli jej codziennie dostarczać 190 kg chleba, a co miesiąc ponadto trzy woły, pięć gęsi itd. Następczynie Nitokris, Anch-nes-nefer-ib-re i Nitokris II, pełniły dodatkowo funkcję "pierwszego proroka" Amona w Tebach. Stały więc na czele całego miejscowego kapłaństwa, dzięki czemu mogły tam sprawować władzę absolutną. Podobnie jak ich poprzedniczki, wyróżniały się długowiecznością. Anch-nes-nefer-ib-re, córka Psametyka II, objęła urząd w 595 r. p.n.e. i dożyła na tronie czasów najazdu perskiego w 525 r. p.n.e. Nie zniszczone ciążami i porodami, "boskie małżonki Amona" żyły w zaciszu politycznym, jakie stanowiły Teby w czasach, gdy wielka polityka rozgrywała się na północy kraju. Mimo, że relacja między urzędującą kapłanką a jej następczynią określana była niekiedy słowami "matka" i "córka", terminologia ta miała charakter czysto prawniczy i pozostawała bez związku z autentycznymi koligacjami rodzinnymi. Królowie perscy (XXVII dynastia, 525-404 p.n.e.) nie kontynuowali tradycji obsadzania urzędu "boskiej małżonki Amona" swoimi córkami, dlatego też znaczenie polityczne kapłanek sprawujących ten urząd upadło całkowicie pod koniec VI wieku p.n.e. Zarówno źródła egipskie, jak greckie podkreślają jednak istnienie w Tebach kapłanki noszącej ten tytuł aż do okresu ptolemejskiego (305-30 p.n.e.). Herodot pisze o kobiecie nocującej w świątyni Zeusa i nie mającej związków z żadnym mężczyzną, późniejsi autorzy dorzucają swoją interpretację, która stawia "małżonkę boga" w znacznie gorszym świetle. 

Źródła:
1. Karol Myśliwiec, Eros nad Nilem, Warszawa 1998, s. 108-112.
2 red. Sergio Donadoni, Człowiek Egiptu, Warszawa 2000, s. 402.